Rusland saboteert zes Europese satellieten, ook Nederlandse tv geraakt

• Fleur Damen

  redacteur-verslaggever Nieuwsuur

• Roel van Niekerk

  redacteur-verslaggever Nieuwsuur

• Anthony van der Meer

  redacteur Nieuwsuur

Achter de verstoringen van kinderzender BabyTV gaat een uitgebreid Russisch offensief op Europese satellieten schuil. Dat blijkt uit onderzoek van Nieuwsuur.

Dit voorjaar krijgen kijkers van kinderzender BabyTV in Nederland en andere Europese landen plotseling minutenlang Russische propaganda te zien. Wie er achter die verstoring zit, is op dat moment onduidelijk. In mediaberichten wordt gespeculeerd over een mogelijke ‘hack’ bij satellietbedrijf Eutelsat, dat het televisiesignaal van BabyTV leverde.

Maar de verstoringen van BabyTV zijn nevenschade van een breder Russisch sabotage-offensief waarbij Europese satellieten worden ontregeld. Minstens zes Europese satellieten werden de afgelopen maanden aangevallen door Rusland – de laatste verstoring dateert van begin deze maand.

“Dat is heel veel, en het is kwalijk dat het gebeurt”, zegt Patrick Bolder, deskundige op het gebied van militaire activiteiten in de ruimte en verbonden aan het The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS). “Het laat zien dat we niet weerbaar zijn. We zijn ons onvoldoende bewust van onze kwetsbaarheden.”

De Russische sabotage raakt Nederland voor het eerst op 16 maart, wanneer KPN in plaats van kindertelevisie een uur lang storingsbeeld uitzendt. Op dat moment valt dat niemand op, ook KPN niet. Het bedrijf ontdekt de verstoring pas maanden later, na vragen van Nieuwsuur.

Maar diezelfde ochtend, op dezelfde tijd, wordt de uitzending van de Oekraïense televisiezender FreedomTV ook onderbroken. In plaats van de normale programmering is daar een Russische propagandavideo te zien.

Dat is geen toeval. De Oekraïense zender loopt namelijk via dezelfde televisiesatelliet als BabyTV, een satelliet van het Franse bedrijf Eutelsat. Rusland heeft het televisiesignaal van die satelliet overgenomen door een veel sterker signaal uit te zenden: een zogeheten ‘signal hijacking-aanval’. Dat signaal raakt ook Nederland.

En dat gebeurt nog twee keer. Op 28 maart zien Nederlandse klanten van VodafoneZiggo en Odido plotseling Russische oorlogspropaganda op het kanaal van BabyTV. Ook op 17 april wordt de programmering van BabyTV vervangen door Russische propagandavideo’s.

VodafoneZiggo- en Odido-klanten in Nederland én kijkers van FreedomTV in Oekraïne zien dezelfde Russische zangers en oorlogsbeelden op televisie verschijnen.

KPN zendt de beelden nooit uit: bij die provider springt het scherm op deze dagen automatisch op storingsbeeld.

Het doelwit van de Russische verstoringen is de Oekraïense televisie, concluderen Nederlandse, Franse, Zweedse en Oekraïense overheidsdiensten waarmee Nieuwsuur sprak. De onderbrekingen van BabyTV zijn hoogstwaarschijnlijk nevenschade.

Sarah, de dreumes van Michelle en Michael, keek naar BabyTV toen de programmering werd overgenomen door Russische propagandabeelden:

De verstoringen leiden dit voorjaar tot zorgen bij de Nederlandse overheid. Zo schrijft het Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC), onderdeel van het ministerie van Justitie en Veiligheid (J&V), een vertrouwelijk rapport waarin het Nederlandse televisieproviders oproept hun afhankelijkheid van satellieten in kaart te brengen. Het rapport wordt alleen gedeeld met een handvol providers en televisieorganisaties, zoals de NPO.

In Europa zijn ruim 125 miljoen mensen afhankelijk van satellieten voor het kijken naar televisie. Het NCSC en andere Europese overheidsdiensten vrezen dat de Russische verstoringen van satellieten in het voorjaar tests zijn voor serieuzere verstoringen, bijvoorbeeld tijdens de Zomerspelen in Parijs, een paar maanden later.

Dat gebeurt niet. Maar Rusland gaat wel door met het saboteren van Europese satellieten, door ze te jammen: daarbij wordt het signaal niet overstemd door een ander signaal, maar tijdelijk onbruikbaar gemaakt.

De afgelopen maanden verstoort Rusland nog minstens vier satellieten van het Franse bedrijf Eutelsat en één satelliet in beheer het Luxemburgse bedrijf SES. Dat blijkt uit vertrouwelijke onderzoeken van de satellietbedrijven, in handen van Nieuwsuur, en gesprekken met betrokkenen overheidsinstanties in Nederland, Frankrijk, Zweden, en Oekraïne.

Over de andere aangevallen satellieten loopt niet alleen tv-signaal, maar ook overheidscommunicatie en mogelijk zelfs militaire communicatie, blijkt uit brochures van de bedrijven. Deskundige Patrick Bolder ziet de aanvallen dan ook als een escalatie van de hybride oorlog tussen Rusland en het Westen. “We zijn eigenlijk al in oorlog met Rusland, maar een hoop mensen snappen dat niet. Zolang ze niet worden tegengehouden, gaat Rusland steeds een stapje verder. Totdat wij een keer zeggen: stop.”

Pogingen om de Russische aanvallen een halt toe te roepen vinden plaats in Genève. Daar dient Nederland, samen met vier andere landen waaronder Oekraïne, een klacht in tegen Rusland bij het Radio Regulations Board van de International Telecommunication Union (ITU). Dat is het VN-orgaan dat verantwoordelijk is voor het reguleren van satellietcommunicatie.

“In de afspraken staat luid en duidelijk: het verstoren van satellietsignalen mag niet”, zegt Lilian Jeanty, voormalig voorzitter van de Radio Regulations Board. Maar ondanks de officiële klacht nemen de Russische aanvallen alleen maar toe. Een dwangmiddel om Rusland te stoppen, heeft de VN niet, legt Jeanty uit. “Tijdens ITU-vergaderingen kunnen andere landen Rusland namen en shamen. Maar er zijn geen sanctiemogelijkheden.”

In reactie op de klachten bij de ITU ontkent Rusland betrokkenheid bij de aanvallen: volgens de Russen blijkt uit eigen onderzoek dat er op de genoemde data geen verstoringen vanuit Russisch grondgebied hebben plaatsgevonden. Bewijs voor die claim leveren de Russen niet. Op vragen van Nieuwsuur aan het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken komt geen antwoord.